กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘ปถวีกสิณาทีนิ รูปฌานารมฺมณานิ อฏฺเฐว กสิณานิ สรูปโต อาคตานิ, โอทาตกสิเณ ปน อาโลกกสิณํ, อากาสกสิเณ จ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ อนฺโตคธํ กตฺวา เทสนา กตา’’ติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อิติ กสิณานิ ทสพโล, ทส ยานิ อโวจา’’ติฯ ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาติ ปุพฺเพ วิย อสาธารณํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กสิเณ ปฏินิยตเมว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อสาธารณโต, สาธารณโต จ ตตฺถ ตตฺถ ปกิณฺณกํ วิสฏํ อตฺถํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปกิณฺณกกถาปิ วิชานิตพฺพาฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[100] อาทิภาโวติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ยสฺส กสฺสจิ ปถวีปกฺขิยสฺส วตฺถุโน นิมฺมานาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ฐานนิสชฺชาทิกปฺปนํ วาติ เอตฺถาปิ ‘‘อากาเส วา อุทเก วา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ปริตฺตอปฺปมาณนเยนาติ นีลาทิวณฺณํ อนามสิตฺวา ปริตฺตอปฺปมาณนเยเนวฯ เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สรีรโต อุทกธารานิมฺมานาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ยเทว โส อิจฺฉติ ตสฺส ฑหนสมตฺถตาติ พหูสุ กปฺปาสปิจุสารทารุอาทีสุ เอกชฺฌํ ราสิภูเตสุ ฐิเตสุ ยํ ยเทว อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺเสว ฑหนสมตฺถตาฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน อนฺธการวิธมนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

วายุคติยา คมนํ วายุคติคมนํ, อติสีฆคมนํฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน ยทิจฺฉิตเทสนฺตรํ ปาปุณนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

สุวณฺณนฺติ อธิมุจฺจนา สุวณฺณภาวาธิฏฺฐานํ เสยฺยถาปิ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ (ปารา. 619-620) ติณณฺฑุปคปาสาทาทีนํฯ วุตฺตนเยนาติ สุวณฺณทุพฺพณฺณนเยนฯ

วณฺณกสิเณสุ ตตฺถ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน นีโลภาสนิมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปถวีปพฺพตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สมุทฺทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพาเนว ทสปิ กสิณานิฯ อิมํ ปเภทํ ลภนฺตีติ อิมํ วฑฺฒนาทิวิเสสํ ปาปุณนฺติฯ เอโกติ เอกจฺโจฯ สญฺชานาตีติ ภาวนาปญฺญาย สญฺชานาติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อาโปกสิณ’’นฺติอาทิปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ

อุปริคคนตลาภิมุขํ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติ ปาฬิปทานิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตญฺจ โข วฑฺฒนวเสนฯ เตนาห ‘‘เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒตี’’ติฯ เหฏฺฐาภูมิตลาภิมุขนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปุพฺเพ วฑฺฒนกาเล ปโยชนํ อนเปกฺขิตฺวา วฑฺเฒนฺตานํ วเสน วุตฺตตฺตา อิทานิ ‘‘เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรตี’’ติ อาห, กสิณํ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ ยถา กินฺติ อาห ‘‘อาโลกมิว ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนกาโม’’ติฯ อุทฺธญฺเจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม อุทฺธํ อาโลกํ ปสาเรติ, อโธ เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม อโธ อาโลกํ ปสาเรติ, สมนฺตโต เจ รูปํ ทฏฺฐุกาโม สมนฺตโต อาโลกํ ปสาเรติ, เอวมยํ กสิณนฺติ อตฺโถฯ

เอกสฺสาติ ปถวีกสิณาทีสุ เอเกกสฺสฯ อญฺญภาวานุปคมนตฺถนฺติ อญฺญกสิณภาวานุปคมนทีปนตฺถํ, น อญฺญํ ปถวีอาทิฯ น หิ อุทเกน ฐิตฏฺฐาเน สสมฺภารปถวี อตฺถิฯ อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติ อาโปกสิณาทินา สงฺกโรฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อาโปกสิณาทีสุ เสสกสิเณสุฯ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา อนวเสเสน ผรณปฺปมาณสฺส อคฺคหณโต ผรณํ อปฺปมาณํฯ เตเนว หิ เนสํ กสิณสมญฺญาฯ ตถา จาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เจตสา ผรนฺโตติ ภาวนาจิตฺเตน อาลมฺพนํ กโรนฺโตฯ ภาวนาจิตฺตญฺหิ กสิณํ ปริตฺตํ วา วิปุลํ วา เอกกฺขเณ สกลเมว มนสิ กโรติ, น เอกเทสนฺติฯ

[101] อานนฺตริยกมฺมสมงฺคิโนติ ปญฺจสุ อานนฺตริยกมฺเมสุ เยน เกนจิ สมนฺนาคตาฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ อเหตุกทิฏฺฐิ อกิริยทิฏฺฐิ นตฺถิกทิฏฺฐีติ ตีสุ มิจฺฉาทิฏฺฐีสุ ยาย กายจิ นิยตาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาฯ อุภโตพฺยญฺชนกปณฺฑกาติ อุภโตพฺยญฺชนกา, ปณฺฑกา จฯ กามญฺเจเต อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา โหนฺติ, ตถาปิ ติพฺพกิเลสตฺตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วุตฺตาฯ อเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อเหตุกปฏิสนฺธิกา , ทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิกา จฯ

ทุเหตุกปฏิสนฺธิกานมฺปิ หิ อริยมคฺคปฏิเวโธ, ฌานปฏิลาโภ จ นตฺถิ, ตสฺมา เตปิ วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา เอวฯ

อปจฺจนีกปฏิปทายนฺติ มคฺคสฺส อนุโลมปฏิปทายํ สจฺจานุโลมิกายํ วิปสฺสนายํฯ อจฺฉนฺทิกาติ ‘‘กตฺตุกมฺยตาฉนฺทรหิตา’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํ, ตมฺปิ นิพฺพานาธิคมตฺถเมว กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุตฺตรกุรุกาปิ มนุสฺสา มาราทโย วิย อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา นิพฺพุติฉนฺทรหิตตฺตาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ‘‘ภวงฺคปญฺญาย ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญเยวา’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํฯ ยสฺมิํ หิ ภวงฺเค วตฺตมาเน ตํสนฺตติยํ โลกุตฺตรํ นิพฺพตฺตติ, ตํ ตสฺส ปาทกํ นาม โหติฯ

กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ, สุขวิปากธมฺเมสุ วาฯ โอกฺกมิตุนฺติ อธิคนฺตุํฯ กสิเณเยวาติ กสิณกมฺมฏฺฐาเนเยวฯ เอเตสนฺติ กมฺมาวรณสมนฺนาคตาทีนํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอเต วิปากนฺตรายาทโย เอวํ อตฺถชานิกรา, อนตฺถเหตุภูตา จ, ตสฺมาฯ ติณฺณเมว เจตฺถ อนฺตรายานํ คหณํ อิตรสฺส สปฺปฏิการตฺตา, กมฺมนฺตรายปกฺขิกตฺตา วาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตชฺชํ โยนิโสมนสิการาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สทฺธนฺติ กมฺมผลสทฺธํ, รตนตฺตยสทฺธญฺจฯ ฉนฺทนฺติ ภาวนานุโยเค ติพฺพกตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํฯ ปญฺญนฺติ ปาริหาริยปญฺญํฯ วฑฺเฒตฺวาติ ยถา ภาวนา อิชฺฌติ, ตถา ปริพฺรูเหตฺวาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา, เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา จ น วิภตฺตํฯ

เสสกสิณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปญฺจมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

6. อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา

อุทฺธุมาตกาทิปทตฺถวณฺณนา

[102] ‘‘อวิญฺญาณกาสุเภสู’’ติ อิทํ อุทฺธุมาตกาทีนํ สภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺมา ภูตกถนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, น สวิญฺญาณกอสุภสฺส อกมฺมฏฺฐานภาวโตฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘น เกวลํ มตสรีร’’นฺติอาทิ (วิสุทฺธิ. 1.122)ฯ อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํฯ สมุคฺคเตนาติ อุฏฺฐิเตนฯ อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตาฯ อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติฯ ปฏิกฺกูลตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตาฯ กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตํ อุทฺธุมาตกนฺติ กุจฺฉนตฺเถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (มหาว. 285; ปริ. 325; ที. นิ. 2.149; อ. นิ. 5.213)ฯ ตถารูปสฺสาติ ‘‘ภสฺตา วิย วายุนา’’ติอาทินา ยถารูปํ วุตฺตํ, ตถารูปสฺสฯ

เสตรตฺเตหิ ปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํฯ

ปริภินฺนฏฺฐาเนสุ กากกงฺกาทีหิฯ วิสฺสนฺทมานปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อปธาริตนฺติ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํฯ ขิตฺตนฺติ ฉฑฺฑิตํ, โสณสิงฺคาลาทีหิ วิสุํ กตฺวา ขาทเนน สรีรสงฺฆาตโต ลุญฺจิตฺวา ตหํ ตหํ ฉฑฺฑิตํฯ วิวิธํ ขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตํฯ

ปุริมนเยนาติ ‘‘วิวิธํ ขิตฺต’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ สตฺเถน หนิตฺวาติ เวรีหิ ขคฺคกรวาลาทินา สตฺเถน ปหริตฺวาฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อญฺเญน หตฺถ’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ

อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺเตหิ กิมีหิ ปคฺฆรนฺตกิมิกุลํ ปุฬวกนฺติ อาห ‘‘กิมิปริปุณฺณสฺสา’’ติฯ